Thói quen và khái niệm nghiệp có nhiều điểm chung. Các tác phẩm như “Sức mạnh của thói quen” của Charles Duhigg và “Atomic Habits” của James Clear đã đề cập sâu rộng về khái niệm thói quen. Tuy nhiên, khi nhìn từ góc độ đạo Phật, thói quen được hiểu như thế nào? Trong bài viết này, tôi sẽ chia sẻ quan điểm của mình về hai khái niệm này.
Nghiệp là gì? và mối liên hệ của nó với thói quen
Trong văn bản cổ xưa, nghiệp (karma) được viết như một từ phức, karma-vipaka. Karma-vipaka nghĩa là “hành động và kết quả”, hay những gì chúng ta gọi là nguyên nhân và kết quả. Đây không phải là một khái niệm triết học. Đó là một mô tả tâm lý về cách trải nghiệm của chúng ta diễn ra mỗi ngày.
Một phương pháp hiệu quả để hiểu rõ về nghiệp là quan sát các mô hình thói quen của chúng ta. Khi ý thức được những thói quen và điều kiện tạo nên chúng, bạn có thể nhận ra cách não bộ và ý thức hình thành các mô hình lặp đi lặp lại. Ví dụ, nếu bạn luyện tập tennis đủ lâu, bạn có thể dự đoán đường bóng tiếp theo ngay khi nó rời vợt của đối thủ. Tương tự, nếu bạn luyện tập cảm xúc tức giận, chỉ một lời nói xúc phạm nhỏ cũng đủ để kích hoạt cơn thịnh nộ của bạn.
Nghiệp được hình thành như thế nào
Thói quen của chúng ta giống như những khuôn mẫu được ghi đè lên não bộ. Càng lặp đi lặp lại, chúng càng trở nên phản xạ tự nhiên. Khoa học thần kinh đã chứng minh điều này. Mô hình suy nghĩ và hành động lập đi lặp lại của chúng thực sự sẽ thay đổi hệ thống thần kinh của chúng ta. Mỗi khi chúng ta tập trung sự chú ý và làm theo ý định của mình, các dây thần kinh của chúng ta sẽ được kích hoạt, các khớp thần kinh đó được kết nối và các khuôn mẫu thần kinh đó được tăng cường. Theo nghĩa đen, các tế bào thần kinh phát triển theo cách đó.
Nghiệp tác động đến cuộc sống chúng ta như thế nào
Thiền sư Thích Nhất Hạnh đã so sánh việc tạo nghiệp với việc gieo hạt giống vào lòng đất tâm thức. Những hạt giống này sẽ nảy mầm khi điều kiện thuận lợi. Hạt của cây mộc lan và cây gỗ đỏ, chứa đựng bản mô hình sống của chúng, sẽ phát triển nếu có đủ nước, đất và ánh nắng mặt trời. Một bản văn Phật giáo Trung Quốc đã miêu tả: “Từ ý định sinh ra hành động, từ hành động sinh ra thói quen. Từ thói quen hình thành tính cách, và từ tính cách định hình số phận.”
Những hành động mà chúng ta làm hàng ngày sẽ trở thành thói quen. Những điều có ích lúc này, sau này có thể biến thành xiềng xích. Khi một phóng viên hỏi Andrew Carnegie (tỷ phú thép người Mỹ) về việc tích lũy của cải, ông ta hỏi: “Ông có thể dừng lại bất cứ khi nào, phải không? vì ông luôn có nhiều hơn mức cần thiết?” Carnegie đáp: “Đúng vậy, nhưng tôi không thể dừng lại, vì tôi đã quên cách để làm điều đó.”
Thói quen không chỉ thuộc về cá nhân mà còn thuộc về cả cộng đồng. Xã hội có thể tái tạo cả những thói quen tích cực và tiêu cực. Khi Vua George II nghe “Hallelujah Chorus,” ông đã bị xúc động sâu sắc đến mức đứng dậy, không quan tâm đến nghi thức. Đương nhiên, mọi người cũng đứng lên theo nhà vua. Từ đó, mỗi khi một buổi biểu diễn kết thúc như thế nào, khán giả đều đứng dậy. Dù đây là một thói quen không gây hại, xã hội cũng có thể lặp lại những thói quen độc hại như phân biệt chủng tộc, oán ghét và trả thù.
Làm thế nào để thay đổi nghiệp
Hầu hết mọi người không ý thức được nghiệp của mình, không kết nối được nhân quả, do đó bị nghiệp chi phối cuộc đời. Chúng ta có lựa chọn kiểm soát nghiệp của mình thay vì để nghiệp kiểm soát chúng ta bằng cách thực tập chánh niệm.
Chúng ta có thể làm việc với thói quen. Thông qua quá trình chánh niệm RAIN, chúng ta có thể điều chỉnh thói quen của mình. Nguồn gốc của sự biến đổi này là ý định của chúng ta. Tâm lý học Phật giáo giải thích rằng trước mỗi hành động đều có một ý định, mặc dù thường thì ý định đó là vô thức. Chúng ta có thể sử dụng recognition, acceptance, investigation of suffering, and non-identification. Thông qua chánh niệm và … chúng ta có thể chọn ý định mới. Chúng ta có thể làm điều này từng khoảnh khắc, và chúng ta có thể đặt ra những dự định lâu dài để biến đổi cuộc sống của chúng ta.
Kết luận
Một cách khéo léo để bắt đầu là tạo ra một “thói quen chủ chốt” như khởi đầu ngày với tập thiền 10 phút, giúp nạp năng lượng và tạo hiệu ứng dây chuyền thay đổi nhiều thói quen khác.
Thay đổi nghiệp đòi hỏi quyết tâm, kiên nhẫn và sự thực tập lâu dài. Nhưng chỉ cần nhận thức được rằng chúng ta chính là người kiến tạo vận mệnh của mình thông qua những thói quen hằng ngày, chúng ta hoàn toàn có khả năng chủ động thay đổi nghiệp và nắm lấy vận mệnh tươi sáng hơn.
Tóm lại, bài viết nhấn mạnh rằng thói quen của chúng ta tạo nên “nghiệp”, mô hình suy nghĩ và hành động này hình thành nên con người chúng ta. Nhưng chúng ta cũng có khả năng thay đổi nghiệp này bằng cách thực tập chánh niệm và ý định mới.